O regreso do México plebeo: o populismo e a hexemonía

[fusion_builder_container hundred_percent=”no” equal_height_columns=”no” menu_anchor=”” hide_on_mobile=”small-visibility,medium-visibility,large-visibility” class=”” id=”” background_color=”” background_image=”” background_position=”center center” background_repeat=”no-repeat” fade=”no” background_parallax=”none” parallax_speed=”0.3″ video_mp4=”” video_webm=”” video_ogv=”” video_url=”” video_aspect_ratio=”16:9″ video_loop=”yes” video_mute=”yes” overlay_color=”” video_preview_image=”” border_size=”” border_color=”” border_style=”solid” padding_top=”” padding_bottom=”” padding_left=”” padding_right=””][fusion_builder_row][fusion_builder_column type=”2_3″ layout=”2_3″ spacing=”” center_content=”no” link=”” target=”_self” min_height=”” hide_on_mobile=”small-visibility,medium-visibility,large-visibility” class=”” id=”” background_color=”” background_image=”” background_position=”left top” background_repeat=”no-repeat” hover_type=”none” border_size=”0″ border_color=”” border_style=”solid” border_position=”all” animation_type=”” animation_direction=”left” animation_speed=”0.3″ animation_offset=”” last=”no”][fusion_title margin_top=”” margin_bottom=”” hide_on_mobile=”small-visibility,medium-visibility,large-visibility” class=”” id=”” size=”3″ content_align=”left” style_type=”none” sep_color=””]

[ANÁLISE]
[/fusion_title][fusion_title margin_top=”” margin_bottom=”” hide_on_mobile=”small-visibility,medium-visibility,large-visibility” class=”” id=”” size=”2″ content_align=”left” style_type=”none” sep_color=””]

[/fusion_title][fusion_separator style_type=”none” hide_on_mobile=”small-visibility,medium-visibility,large-visibility” class=”” id=”” sep_color=”” top_margin=”” bottom_margin=”5%” border_size=”0″ icon=”” icon_circle=”” icon_circle_color=”” width=”” alignment=”center” /][fusion_images picture_size=”auto” hover_type=”none” autoplay=”yes” columns=”1″ column_spacing=”13″ scroll_items=”” show_nav=”yes” mouse_scroll=”no” border=”yes” lightbox=”no” hide_on_mobile=”small-visibility,medium-visibility,large-visibility” class=”” id=””][fusion_image image=”https://mardelumes.org/wp-content/uploads/2018/07/amlo-1024×576.jpeg” image_id=”2375″ link=”” linktarget=”_self” alt=”” /][/fusion_images][fusion_separator style_type=”none” hide_on_mobile=”small-visibility,medium-visibility,large-visibility” class=”” id=”” sep_color=”” top_margin=”0%” bottom_margin=”5%” border_size=”0″ icon=”” icon_circle=”” icon_circle_color=”” width=”” alignment=”center” /][fusion_text columns=”” column_min_width=”” column_spacing=”” rule_style=”default” rule_size=”” rule_color=”” class=”” id=””]

O 1 de xullo celebráronse unhas eleccións históricas en México, onde un proxecto con raíces na esquerda e nacional-popular gañou as eleccións. Andrés Manuel López Obrador, candidato de Morena e da coalición Juntos Haremos Historia, obtivo 30 millóns de votos, o 53% deles, a cifra máis alta obtida por calquera candidato presidencial do país norteamericano.

A maior elección na historia (máis de 4000 cargos electos, incluíndo o presidente, 500 deputados, 128 senadores e 9 gobernadores, incluída a cidade de México) deixan unha forte vitoria.É a confianza nun líder que creceu ante a adversidade na que foi a súa terceira e última candidatura presidencial, pero sobre todo é un voto contra un réxime neoliberal que deixou México mergullado en violencia, pobreza e desigualdade. Un voto contra o Pacto por México asinado polo PRI, o PAN eo PRD.

O pobo mexicano votou, polo tanto, contra un acordo cupular e autoritario que buscaba iniciar un novo ciclo de reformas neoliberais¹. Votou para dar unha oportunidade ao único que non apareceu na foto do Pacto por México e prometeu derrogar a reforma educativa e facer unha consulta sobre a reforma enerxética, ambos legados negativos do sexenio de Peña Nieto.

Pero aquí vén o primeiro aviso. O 53% dos votos obtidos van moito alén do núcleo duro de Morena (ou do PT ou do PES, aliados nesta campaña eleitoral). É un voto que non se podería chamar empréstimo, que se expande como nunca antes o apoio a un presidente nun país presidencialista, rozando coa hexemonía (política, non cultural), pero un voto extremadamente esixente que terá que ver mudanzas reais durante os primeiros meses do novo goberno que se establecerá o 1 de decembro de 2018.

Estas eleccións tamén son o fracaso da comentocracia², os intelectuais e os medios lexitimadores do rexime neoliberal do PRIAN, que non puideron (re)impór a idea de «un perigo para México», nen aínda no último tramo da campaña, o do voto “útil” ou cruzado.

Tamén fracasou nestas eleccións a fraude. A compra masiva de votos en moitas delegacións da Cidade de México (Iztapalapa ou Coyoacán, para pór 2 exemplos) ou do país (Puebla) puido tal vez reducir, pero non impedir, o triunfo de López Obrador .

E estas eleccións foron, principalmente, as do regreso do México plebeo, as de “primeiro, os pobres”, aínda que, paradoxalmente, Morena e AMLO ampliaron a súa base de votantes con estratos medios e medios-altos como nunca antes. E xunto aos de abaixo, a mocidade, e sobre todo os millenials, que elixiron, aínda que tamén pareza paradoxal, o candidato máis antigo para representalos. É, en definitiva, a vitoria do popular contra a cúpula.

Os datos

As cifras do triunfo de López Obrador son máis que concluíntes. Pola primeira vez en México, a esquerda gobernará o país, a Cidade de México, e terá maioría no Senado e na Cámara de Deputados. Ademais, tanto nas ramas executivas como lexislativas, haberá paridade de xénero.

AMLO tamén gañou en 31 dos 32 estados da República (apenas Guanajuato continuou a apostar no PAN). Especialmente significativa é a vitoria no maior distrito eleitoral do país, o Estado de México, berce do PRI, onde Morena e a coalición Juntos Haremos Historia gobernarán en 55 municipios (incluíndo o berce do peñanietismo, Atlatomulco, ademais de Toluca e Ecatepec) fronte a 33 gaños polo PAN e 23 polo PRI.

O triunfo moreno tamén se produciu en 5 dos 9 estados onde o goberno estaba en xogo (CDMX, Veracruz, Chiapas, Tabasco e Morelos) e en 11 das 16 alcaldías que conforman a Cidade de México.

E todo iso, sen grandes diferenzas rexionais³ na composición do voto, así como tampouco de xénero, clase ou estudos.

Na sección de datos hai que destacar non só a vitoria de AMLO, como tamén a rotunda derrota do PRI (non se pode entender unha sen a outra). Non só non gañou ningunha das 9 eleccións a gobernador, senón que nas eleccións presidenciais non obtivo nen un dos 300 distritos eleitorais nos que o país está dividido, nen un das 32 entidades federativas. O antigo Partido da Revolución Institucional fica con menos de 10% dos 2.464 municipios mexicanos; e só para facer unha comparación, na Cámara de Deputados terá un grupo máis pequeno que o PT, que até a última elección tivo o 3% da porcentaxe a nível nacional.

A cuarta transformación?

Andrés Manuel López Obrador ten repetido en numerosas ocasións que vén a cuarta transformación de México, despois da Independencia, a Reforma e a Revolución Mexicana. Unha transformación pacífica e democrática (segundo os estándares da democracia liberal).

É claro que, se a Revolución mexicana foi a primeira revolución social de toda América Latina e de todo o século XX, o producido o 1 de xullo é unha revolución eleitoral sen precedentes na historia de México. Unha especie de jacobinismo das urnas ⁴.

E realmente, os cambios xa comezaron a sentirse. Antes mesmo de ser declarado presidente oficialmente eleito, AMLO xa falou con Trump durante media hora, organizou unha reunión co secretario de Estado Mike Pompeo e reuniuse no Palacio Nacional co presidenta saínte Peña Nieto e as élites económicas agrupadas en torno ao Consello de Coordinación Empresarial.

Pero que tipo de goberno podemos esperar de López Obrador?

En principio, un goberno que vai pivotar entre a democratización institucional e a loita contra a corrupción no ámbito político, a redistribución económica sen afectar os intereses do gran capital no ámbito económico e a defensa da soberanía nacional no ámbito internacional.

Políticamente, as prioridades son combater a inseguranza e a violencia que experimenta México, o que levou á militarización e paramilitarización de grande parte do territorio nacional a facer unha guerra social de exterminio⁵. O Narco e mais a necropolítica serán o principal problema a enfrontar.

Ademais, haberá unha amarga decidida contra a corrupción, loita de que AMLO fixo a súa principal bandeira. Non obstante, López Obrador equivócase en dúas cousas ao enfrontar esta batalla: a corrupción non desaparecerá pola mera vontade do presidente, non importa o honesto que el mesmo sexa (aínda que está claro que perseguila de forma efectiva — sexa cometida por compañeiros ou familiares — axudará); e ao contrario do que afirma o próximo presidente, a corrupción é un feito cultural, moi arraigado na sociedade, cunha orixe no colonialismo e na lóxica capitalista da modernidade.

Tamén se espera unha política de respecto ás liberdades: a de prensa, o dereito á disidencia, o respeito pola diversidade sexual ou os Dereitos Humanos. Como dixo o propio AMLO nun spot de campaña, citando ao intelectual mexicano Ignacio Ramírez El Nigromante: «Yo me hinco donde se hinque el pueblo».

Na esfera política, entre o que non foi moi profundizado durante a campaña electoral, a inclusión dos pobos e comunidades indíxenas. Foi un éxito a presenza de Marichuy na precampaña, para dar voz aos sen voz, pero é o novo presidente quen terá que deseñar unha política estatal para os pobos indíxenas, respeitando a súa autonomía.

Se analizamos a área económica, é urxente e necesaria a redistribución da riqueza nun país do G20 que non crece máis de 2% anual; onde o salario mínimo é de 88 pesos por día (menos de 5 USD); onde 4 mexicanos posúen tanto como o 50% da poboación máis pobre, o 10% controla máis de 2/3 da riqueza nacional e o 1% acumula 1/3 da riqueza de México⁶.

O compromiso no ámbito económico é claro: reforzar a soberanía sobre os recursos naturais, a partir da auditoría de contratos e concesións obtidas da reforma enerxética, e un compromiso co mercado interior que permita unha reactivación neo-keynesiana da economía. Do mesmo xeito, un plano para apoiar e empregar os mozos de mans dadas coa comunidade empresarial, que terá que ser afinado para non se converter nun programa de bolsas que autorice man de obra barata para as élites económicas. Todo iso no medio dunha renegociación do TLCAN cos Estados Unidos e Canadá, onde se espera que o goberno entrante participe xunto ao equipo negociador do goberno saínte.

E, por último, é probable que sexa na política exterior onde mellor se encene a recuperación da soberanía entregada ao rexime do PRIAN. Neste sentido, a Cimeira da Alianza do Pacífico que terá lugar o 24 de xullo en Puerto Vallarta, e onde Peña Nieto invitou López Obrador a participar, será o espazo onde a política exterior mexicana comezará a ser rascuñada. Sería desexábel que México abandone polo menos o Grupo de Lima, que só procura desestabilizar o proceso de integración rexional.

O outro tema fundamental, e onde México terá que facer equilibrios co goberno dos Estados Unidos e unha desexábel relación cordial coa administración Trump, é a cuestión do muro e a defensa dos inmigrantes mexicanos nos Estados Unidos, un tema que non pode ser disociado dos migrantes centroamericanos que atravesan México todos os días á procura da fronteira e cuxos dereitos humanos están submetidos a unha violación e vexación constantes, tamén pola administración mexicana.

Neoliberalismo vs. Populismo con características mexicanas

Alén das cifras frías e das liñas mestras que figuran no rascuño de nación de Morena e, é de esperar, continúen co goberno de Andrés Manuel López Obrador, é necesario deterse para analisar e caracterizar o que implica o triunfo deste partido-movemento posto en marcha por AMLO.

Lembramos a Mariátegui cando non falaba de «ni calco ni copia», senon de criazón heroica. E aínda que a sentenza se aplique perfeitamente ao tempo actual, fronte a interpretacións erróneas, a ignorancia ou, sobre todo, a mala vontade, debemos dicir que López Obrador se parece máis con Bernie Sanders que con Trump, e que o seu proxecto político é máis próximo ao de Perón que ao de Hugo Chávez.

Na realidade, López Obrador converteuse nun significante baleiro que congrega todas as demandas non satisfeitas da sociedade, que simplifica na corrupción todos os males que asolagan o país, que concilia diferentes fraccións e ideoloxías, con diferentes pactos tanto territorial como sindical. Por baixo, mais tamén por cimaa.

É, en definitiva, unha reacción visceral á doutrina de choque neoliberal. É un proxecto cuxas raíces afunden no nacional-popular, desde onde se enfronta á ruína a que nos somete o neoliberalismo.

E agora, o que?

A pregunta é o que vén do 1 de decembro. O 1 de xullo o sistema partidario implodiu. É claro que comeza unha substitución de elites, e a pregunta é se AMLO vai aproveitar a situación e terminar desintegrando o PRI e o PRD para consolidar unha especie de bipartidismo no que polarice, como só el sabe, co PAN. Existen varios escenarios posíbeis⁷, que xa están comezando a ser analizados por algúns intelectuais mexicanos.

As experiencias latinoamericanas déixannos varias leccións. Unha das principais é que chegar ao goberno non significa ter (todo) o poder. Desde o primeiro día comeza unha loita co poder económico e mediático pola condución do proceso.

Neste sentido, é importante saber como é que será o novo taboleiro de xogo, unha vez que o mapa político foi redeseñado completamente nesta elección.

No horizonte, o ano 2021 e as eleccións de medio prazo — mentres que o mandado para o presidente, os senadores ou o xefe da cidade de México é por 6 anos, o dos deputados locais e federais ou o dos alcaldes é por 3 anos. De xeito moi intelixente, López Obrador propuxo unha revocación de mandado a través de plebiscito na metade do período. Isto permitiríalle estar nunha candidatura eleitoral nas eleccións de medio prazo, o que podería axudar a consolidar os resultados obtidos nesta elección para, a partir desa ratificación, comezar, como xa anunciou, as reformas estruturais na segunda metade do seu mandado de seis anos.

Para iso, López Obrador, que foi nesta campaña o AMLO máis pragmático dos últimos 12 anos e que, ao mesmo tempo, quer pasar á historia como o mellor presidente de México, debe adoptar outro perfil como gobernante. Xa deixou claro que a súa intención é gobernar co pobo, polo pobo e para o pobo. Pero as eleccións de 1 de xullo foron un momento político de excepcionalidade. Axiña, a xente irá retirándose aos seus traballos diarios, coa esperanza de que os gobernantes cumpran a tarefa para a que foron eleitos. E é aí onde entra en xogo a figura do partido, que non pode ser substituída polo Estado. O novo rexime non pode cooptar as loitas sociais; non só debe permitilas, senón que, sobre todo, non debe tentar substituilas. É necesario romper co rapto neoliberal e tecnocrático da política.

Nesta nova etapa, os partidos políticos de esquerdas que iniciaron esta transformación, especialmente Morena e PT, deben continuar a promovela, sen deixar todo nas mans do goberno ou das institucións estatais.

En definitiva, a partir do 1 de xullo, e se quere construír unha hexemonía que vai máis alá dunha simple maioría política, menos Peace AMLOve e máis Maquiavelo.

Post scriptum: Continúan a faltar 43, e miles de compañeiros e compañeiras máis. E se asumimos que foi o Estado, entón a tarefa principal debe ser transformar ese Estado.

1 O bico do diaño.